بهره وری

واژه بهره وری در فرهنگ لغت فارسی به معنای سود آوری، دارای نفع است. به عبارت دیگر، منظور از بهبود بهره وری عبارت است از: به حداکثر رساندن به کار بردن از منابع نیروی انسانی، تسهیلات و غیره علمی و به حداقل رساتدن هزینه های انجام کار، توسعه بازارها، افزایش اشتغال، کوشش برای افزایش دستمزدهای حقیقی به جای دستمزد های اسمی و جاری و بهبود معیار های زندگی به گونه ای که به نفع سازمان ها و مصرف کننده باشد.

با توجه به تعریف بالا می توان بهره وری را استفاده کارآمد و موثر از عوامل تولید برای تولید محصولات و خدمات تعریف نمود. رشد بهره وری کل عوامل تولید، موجب به حداقل رسیدن هزینه های تولید و افزایش توان رقابت تولیدکننده ها در بازار می شود. در واقع ، رشد بهره وری کل عوامل تولید، موجب کاهش قیمت ها می گردد. بهره وری، منبع اصلی توسعه ملی و بقای صنعت می باشد.

مفهوم مدیریت بهره وری

 مدیران افزون بر وظایف عمومی خود (برنامه ریزی، کنترل، نظارت، هماهنگی)، دو مسئولیت مهم دارند ؛ اول رسیدگی به امور جاری و دوم ؛ بهبود اوضاع و مشکلات به وجود آمده. مدیریت بهره وری ارتباط مستقیم با وظیفه دوم دارد. بنابرین مدیریت بهره وری اعمال نوعی مدیریت است که بتواند تفکر، باور و پرداختن به مسئله بهبود را کنار وظایف جاری میسر نمود . بنابرین برنامه ریزی، اجرا ، هماهنگی و هدایت به سمت برنامه های بهتر کردن شرایط و بهبود بخشیدن به مشکلات را مدیریت بهره وری گویند. لازم به ذکر است در هرم مدیریتی هر چه از سطح بالا به سمت پایین حرکت کنیم از سهم وظیفه بهبود کاهش یافته و به سهم وظیفه رسیدگی به امور کنونی (جاری) اضافه می شود. گفته می شود در کشور های توسعه یافته بخش اعظم وظیفه مدیران، مدیریت بهره وری است.  با توجه به تعریف بهره وری که عبارت بود از استفاده موثر از عوامل تولید، میتوان مدیریت بهره وری را به عنوان راه و روش اداره و به کارگیری منابع به طور اثربخش و کارا نیز معرفی نمود.

اصول مدیریت بهره وری

اصول مدیریت بهره وری به شرح زیر می باشد :

کوشش های افزایش بهره وری باید همه جانبه و توسط تمام کارمندان انجام شود.

تلاش های افزایش بهره وری باید دائمی و مداوم باشد.

برنامه های افزایش بهره وری باید از حمایت کامل، مداوم ، قابل مشاهده و مشارکت مدیران در همه سطوح به ویژه مدیران رده بالا برخوردار باشد.

در برنامه های افزایش میزان بهره وری باید از دانش شغلی و خلاقیت هر چه بیشتر کارکنان بدون درنظر گرفتن جایگاه آن ها بهره برداری گردد.

سازمان باید بتواند شاخص های کمی سطوح بهره وری هر قسمت از سازمان را بشناسد.

مدیران باید قادر باشند اهداف مشخص بهره وری را برای تمامی قسمت های سازمان تعیین نموده و حمایت و تأیید افراد مافوق، پذیرش و تعهد افراد زیردست و همکاری همکاران خود را جلب نماید.

باید نظامی ایجاد کرد که بتواند به طور پیوسته و دقیق نتایج افزایش بهره وری را نسبت به هدفهای تعیین شده منتشر کند و به طور منظم این اطلاعات را به تمام مدیران ذی نفع برساند.

میزان موفقیت و محقق شدن هدف های بهره وری باید داده ای مهم برای ارزیابی عملکرد مدیریت باشد و نظام مزایا و تسهیلات باید به موفقیت رسیدن ارتقای بهره وری کمک کند.

کارمندان خدمات فنی که در افزایش میزان بهره وری تخصص دارند و برنامه ریزی ها را به طور منظم هماهنگ می کنند برای سازمان مفید و ضروری اند.

مدیریت باید قادر باشد تا عواملی را که منجر به کاهش بهره وری در سازمان می شوند را بشناسد و اصلاح کند.

انواع بهره وری

به طور معمول توجه به مسئله بهره وری چه در مرحله برنامه ریزی چه در مرحله ارزیابی، به یکی از سه طریق زیر مطرح می شود.

بهره وری جزئی

 بهره وری نسبت بین ستاده و داده یک سیستم تولیدی را به شیوه کمی تعریف می کند. هرگاه در نسبت مذکور از بین کلیه داده ها و رابطه بین ستاده با یکی از منابع و عوامل تولید مورد نقد و بررسی منابع قرار گیرد را بهره وری جزئی می نامند.

بهره وری کل

 رابطه بین ستاده سیستم با تمامی منابع مصرف شده برای تولید آن ستاده را نمایش می دهد.

بهره وری عامل کل(TFP)

نسبتی که نشان دهنده ارزشی است که با استفاده از کارمندان و امکانات سازمان به مواد اولیه و قطعات و خدمات خریداری شده اضافه شده است.

سطوح بهره وری

بهره وری از جهت این که در چه سطحی سیستم ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد به چهار سطح تقسیم بندی می شود:

• بهره وری سطح کارکنان
• بهره وری سطح سازمانی
• بهره وری سطح بخشی از اقتصاد
• بهره وری سطح ملی

بهره وری در سطح کارکنان به تجزیه و تحلیل، اندازه گیری و بهبود بهره وری منابع انسانی تعلق دارد. بهره وری سازمانی، بهره وری یک سیستم سازمانی را مطالعه و نقد میکند. در بحث بهره وری بخشی، بهره وری بخش های مختلف اقتصادی مانند صنعت، کشاورزی تجزیه و تحلیل می شود و در نهایت در مبحث بهره وری ملی، بهره وری کل اقتصاد یک کشور به عنوان یک سیستم کل مورد مطالعه قرار می گیرد. همچنین برحسب انواع منابع یک سیستم، بهره وری میتواند انواع زیر را به خود بگیرد:

• بهره وری نیروی کار
• بهره وری زمین
• بهره وری ماشین آلات
• بهره وری سرمایه
• بهره وری اطلاعات
• بهره وری زمان

چرخه مدیریت بهبود بهره وری در سطح شرکت یا سازمان

اگر کشورها بخواهند سطح بهره وری ملی خود را توسعه و رشد دهند ، باید ابتدا سطح خود را به سطح سازمان معطوف نمایند، یک برنامه بهره وری رسمی در یک سازمان باید براساس فرآیندی باشد که چرخه بهره وری نامیده می شود و در شکل زیر آورده شده است :

هر سازمانی برای شروع برنامه بهره وری رسمی باید از اندازه گیری بهره وری شروع به کار کند. مقصود از اندازه گیری بهره وری، فرآیندی است که طی آن شاخص های بهره وری تعریف و اندازه آن ها محاسبه می شود. پژوهش به صورت تئوری مرتبط با اندازه گیری بهره وری در سطح شرکت یا سطح واحد های عملیاتی در مرحله توسعه می باشد. اندازه گیری امکان انجام مقایسه های درون شرکت و درون صنعت مربوطه را فراهم می کند. اندازه گیری کردن بهره وری در یک شرکت از ساده ترین شکل آغاز می شود و قدم به قدم با فراهم آمدن اطلاعات بیشتر به شکل منطقی تر و نهایی تر خود نزدیک می شود و به شیوه های پیچیده تر تبدیل می گردد. پس از اندازه گیری بهره وری باید اطلاعاتی که بدست آمده را مورد نقد و بررسی قرار داد.

استفاده کنندگان از ارزیابی بهره وری بدون در نظرگرفتن سطح بهره وری، علاقه مند به ارزیابی این اطلاعات در سه جنبه می باشند:

• تأثیرات جایگزینی داده ها با همدیگر
• روند های انواع مختلف داده ها و ستاده ها و نحوه ارزش گذاری آن ها
• تشخیص دلایل واقعی تغییر بهره وری

پس از ارزیابی بهره وری و مشخص شدن نکات مثبت و منفی سازمان ، نسبت به برنامه ریزی بهره وری برای دوره آنها اقدام نموده و روش های اقدام اصلاحی و جلوگیری کننده جهت ایجاد زمینه های بهبود مداوم در بهره وری سازمان بکار گرفته می شوند. چرخه بهره وری در تمامی نظام ها اعم از تولیدی و خدمات و نیز دولتی و غیردولتی مشابه است.

سازوکارهای عملی استقرار چرخه مدیریت بهبود بهره وری

در استقرار چرخه مدیریت بهبود بهره وری اقدامات و راهکار های گوناگونی وجود دارد که به بعضی از آنها که در عمل تجربه شده در زیر اشاره میشود :

نهادی کردن بهره وری در اندیشه

زیربنای استقرار چرخه مدیریت بهبود بهره وری این است که کارکنان یک سازمان تولید اندیشه کنند. کمبود سازمان ها در مقوله بهره وری، پول، تجهیزات، مواد و امکانات مادی نیست بلکه کمبود اصلی تولید اندیشه است. سازمان های موفق و بهره ور علاوه بر نظم بورو کراتیک، تدابیر مخصوصی برای استفاده از تمامی ظرفیت های فکری و عملی کارکنان خود اتخاذ کرده اند.

نهادی کردن صرفه جویی در کل سازمان

یکی از روش های استقرار چرخه بهبود مدیریت بهره وری این است که صرفه جویی در همه سازمان به عنوان یک اصل حائز اهمیت باشد.  دستیابی به بهره وری مستمر از طریق صرفه جویی، با شعار نتیجه بخش نیست بلکه در این راستا بایستی ساختارهای مناسبی طراحی و عمل کرد.  صرفه جویی از طریق دو مکانیسم ساختار سازی و تشویق در سازمان نهادی می شود.

 استقرار نظام تحقیقات بهره وری

بهبود بهره وری بدون پژوهش اصلا معنی ندارد. برای استقرار چرخه بهبود بهره وری لازم است ذهنیت و مولفه های درگیر بهره وری به طور مداوم مورد تحقیق علمی قرار گرفته و راهکارهای علمی به کار گرفته شود. با استقرار نظام تحقیقات بهره وری اهداف زیر تحقق می یابد:

• محصولات جدیدی برای واحدها طراحی و تولید می شود.
• کیفیت تولیدات فزونی می یابد.
• هزینه های تولید با نوآوری به طور چشمگیر کاهش می یابد.
• در مصرف انرژی بهینه می شود .
• ضایعات تولیدی حداقل میشود.

 توسعه منابع انسانی

توسعه منابع انسانی در هر کار سازمانی موثر خواهد بود. زمانی که کارمندان سازمان از بالندگی لازم برخوردار باشند، بهره وری بهبود می یابد. در فرآیند توسعه منابع انسانی، کارکنان سازمان به مجموعه ای از کیفیت ها مجهز می شوند که این کیفیت ها موجب ژرف نگری و تعادل میگردد. یکی از شاخص های انسان توسعه یافته سازمانی، بهره ور عمل کردن آن ها است و مقصود این است که توسعه یافتگی در تخصصی عمل کردن نیست بلکه در این است که فرد از تخصص خود به شکل بهره ور در سازمان استفاده کند.

شیوه های مدیریتی افزایش بهره وری

امروزه در جهان دو فلسفه مدیریتی جمع‌آوری‌شده وجود دارد که اولی مکتب مدیریتی غربی و دیگری ژاپنی می باشد. ویژگی های این دو مکتب در وظیفه مشهور مدیریتی خلاصه میشوند :

• برنامه ریزی
• سازماندهی
• کارگزینی
• رهبری
• کنترل